نوشته هایفرشاد توکلی

در دهه ۱۳۰۰ که موج تحولات اجتماعی و روح تجددطلبی ارکان گوناگون جامعه از جمله حیات موسیقایی آن را در بر گرفته بود، شهنازی نیز، با تهیهٔ یک برنامهٔ آموزشی، همچون هنرمندان دیگری نظیر علینقی وزیری و مرتضی نی‌داوود به تأسیس مدرسهٔ موسیقی اقدام کرد. این میل به همراهی با جنبه‌های نوینِ جامعهٔ ایرانی در آثار و شیوهٔ نوازندگی او نیز بازتاب یافته است.

بنا به نقل‌قولی از وزیری، ضبط آثار تحت عنوان «مدرسهٔ عالی موسیقی» در راستای تامین مالی اجارهٔ مکان جدید و تجهیز دوبارهٔ مدرسه بوده است که در ۱۳۰۷ دچار آتش‌سوزی شده بود. مدرسهٔ عالی موسیقیِ وزیری، که در اسفند ۱۳۰۲ تأسیس شده بود، اولین اجراهای خود را در تابستان ۱۳۰۴، در طی چند شب کنسرت در صحن مدرسه، به معرض قضاوت عموم گذاشت.

پروانه خواننده‌ایست که با اندک آثار ضبط‌شده‌اش شهرت یافت و از جزییات زندگی کوتاهش که در پاییز ۱۳۰۷ پایان پذیرفت اطلاعات چندانی در دست نیست. این صفحات که در آنها آواز خود را در کنار نی مهدی نوایی با تار و سه‌تار همراهی کرده اگرچه اندک‌اند، اما نشان‌دهندهٔ ذوق پالوده و قریحهٔ هنری او هستند.

با اینکه ضبط صفحات گرامافن در اروپا با پایان جنگ جهانی اول از سر گرفته شد، اولین ضبط‌های رسمی در ایران نزدیک به یک دهه پس از آن در ۱۳۰۵ توسط شرکت هیز مسترز وُیس صورت گرفت. این ضبط‌ها البته نسبت به دوره‌های قبل حاوی تغییرات مهمی بود.

کیفیت بهتر صدابرداریِ این ضبط، در مقایسه با آثار ضبط‌شده با سازهای ایرانی در آن دوره، می‌تواند ناشی از تفاوت تجربهٔ صدابردارهای شرکت خارجی در کار با سازهای غربی و غیرغربی باشد. این اثر هم، مثل اغلب قطعاتی که از دستهٔ موزیک نظام ضبط شده، علی‌رغم این‌که همهٔ سازها غربی هستند، حاوی موسیقی ایرانی است.

اقبال آذر، به‌وضوح، بر استفاده از گسترهٔ وسیع صدایش و استفاده از تحریرهای متنوع در این گستره تأکید دارد. مثلاً، در یک اجرا، به‌نحوی مصرع‌های مختلف شعر را به‌تناوب در محدودهٔ بم و اوج اجرا می‌کند که تعمدی بودن این امر را به ذهن متبادر می‌کند.

در حالی‌که در ضبط‌های صفحات گرامافن طاهرزاده با تنوع و فراوانی تحریرها و به خدمت گرفتن شعر در جهت طراحیِ هرچه‌بهتر و مناسب‌تر عبارات موسیقایی روبه‌روایم،‌ در ضبط‌های خصوصی سال‌های کهولتِ او ساده‌تر شدن تحریرها و تأکید بیشتر بر نقش شعر را مشاهده می‌کنیم؛ ویژگی‌ای که، امروزه، برخی آن را شاخصهٔ «مکتب آوازی اصفهان» می‌دانند.

اولین نمونه‌های ضبط‌شده از خوانندگان زن که در سال ۱۲۹۱ در تهران ضبط شده‌اند، عملاً آخرین ضبط‌های قاجاری هستند که در ایران صورت گرفته‌اند. زنانی که در این دوره نمونه‌هایی از هنرشان ضبط شده است امجدخانم، زری‌خانم و افتخارخانم هستند.

فهرست صفحات شرکت گرامافون نشان می‌دهد که بسیاری از این صفحات دورهٔ ضبط تهران ۱۲۸۴ در دوره‌های بعدی چهار یا پنج بار بازنشر شده‌اند. صفحه‌ای که از حسن‌خان کماجی وجود دارد اولین اثر مستند از تصنیف‌های علی‌اکبر شیدا است که در زمان حیاتش به این شکل ثبت شده است.

ویژگی اصلی دورهٔ اول ضبط (۱۲۸۴، تهران) از ضبط‌ها تنوع نمونه‌های ضبط‌شده است. تنوع خوانندگان و نوازندگان درباری، تنوع گونه‌های مختلف نمونه‌های صوتی نظیر گفتار، مجالس تقلید (نوعی نمایش مضحک) و نیز اجراهایی از دسته‌های نوازندگان موسیقی مطربیْ این دوره از ضبط‌ها را در نوع خود بی‌نظیر می‌سازند.

در زمستان سال ۱۲۸۴ نمایندگانی از شرکت انگلیسی گرامافون به ایران می‌آیند. این گروه از ضبط‌ها، با تعدادی بالغ بر ۲۱۵ صفحه، متنوع‌ترین دورهٔ ضبط صفحه در ایران است. موزیک نظام، نمایش و تئاترهای گفتاری، ساز و آواز موسیقی‌دانان درباری و غیردرباری و نمونه‌هایی از گفتار شاه و درباریان از جمله موضوعات این ضبط‌هاست.

سرآغاز تاریخ ضبط صدا را اختراع دستگاه «فنوگراف ورق قلع» توسط توماس ادیسون می‌دانند؛ دستگاهی که بعدتر توسط خود ادیسون با استفاده از استوانه‌های مومی بهتر و کامل‌تر شد. فنوگراف ورق قلع آغازی مهم در شروع صنعت ضبط بود، هرچند به‌خاطر مشکل تعویض صفحه و شیارهای خیلی ظریف کاربردی نشد.