بلاگ
پنجشنبه‌های رادیو ردیف: امجدخانم، زری‌خانم و افتخارخانم
-
ارسال توسط
فرشاد توکلی
گزارش نشست پنجم – پنجشنبه ۴ آبان ۱۴۰۲، تهران، خانه‌ی پایور
خوانندگان زن در دوران قاجار
با تصمیمی که در جلسه‌ی قبل با مشارکت حاضران گرفته شد، پنجمین نشست با شنیدن اولین نمونه‌های ضبط‌شده از خوانندگان زن شروع شد. این نمونه‌ها که در سال ۱۲۹۱ در تهران ضبط شده‌اند، عملاً آخرین ضبط‌های قاجاری هستند که در ایران صورت گرفته‌اند. زنانی که در این دوره نمونه‌هایی از هنرشان ضبط شده است امجدخانم، زری‌خانم و افتخارخانم هستند. محمدرضا شرایلی تأکید کرد که، علی‌رغم آنکه برخی محققان، از جمله استاد فقید ساسان سپنتا، احتمال داده‌اند که این خوانندگان پسربچه‌هایی باشند که در خوانندگی زن‌پوشی می‌کرده‌اند، شواهد و مستنداتی که اخیراً به دست آمده است ما را در اینکه هرسه زن از خوانندگان آن دوره بوده‌اند مطمئن می‌سازد. در این دوره از ضبط‌ها و نیز در میان آثاری که از این زنان ضبط شده، اولین ضبط‌ها از تصنیف‌های عارف قزوینی نیز وجود دارد که، در برخی موارد، تنها دو سال با تاریخ تصنیف‌شان (آن‌گونه که عارف در دیوانش ذکر کرده است) فاصله دارند. با شنیدن نمونه‌هایی از این تصانیف، از جمله تصنیف «دل هوسِ…»، با صدای زری‌خانم، و مقایسهٔ آن با اجرای خوانندگان دیگر، همچون حاج محمدخان به همراه کمانچه‌ی حسین خان اسماعیل‌زاده، بحث‌های جالبی توسط محمدرضا شرایلی درباره‌ی نحوه‌ی انتشار و همه‌گیر شدن این آثار در فضای آن زمان مطرح شد که تا حدی تفاوت‌های دو اجرا را توضیح می‌داد. همچنین تفاوت‌های کیفی در نوازندگی و خوانندگی این دو اجرا در میان حضار مورد بحث قرار گرفت.
بحث‌ها، با شنیدن دو اجرای مختلف از تصنیف «افتخار آفاق»، با صدای زری‌خانم و افتخارخانم، به مساله‌ی مهم رابطه‌ی خالق و اثر و تفاوت درک این رابطه در زمان ساخت تصنیف و موقعیت کنونی انسان ایرانی رسید.
نشست پنجم با گوش کردن به صفحه‌ای از سیدحسین طاهرزاده در بیات اصفهان (۱۲۸۸، لندن) ادامه یافت که در آن ابیاتی از غزل معروف سعدی (ندانمت به حقیقت که در جهان به که مانی) را خوانده است. شباهت این شعر با آنچه از ردیف بیات اصفهان سیدحسین طاهرزاده توسط نورعلی برومند روایت شده است و البته تفاوت‌های ملودیک و موسیقایی این دو، بحث‌هایی را در زمینه‌ی مختصات آنچه «مکتب آوازی اصفهان» خوانده می‌شود و تفاوت‌های فاحشی که نمونه‌های موجود در صفحات با این مختصات دارند را پیش آورد. نمونه‌ای از جناب دماوندی نیز از جمله نمونه‌هایی بود که در همین زمینه پخش شد.
شیوه‌ی نوازندگی کمانچه‌ی حسین‌خان اسماعیل‌زاده
در ادامه‌ی آنچه در نشست چهارم مطرح شده بود، به نمونه‌هایی از شیوه‌ی نوازندگی کمانچه‌ی حسین‌خان اسماعیل‌زاده گوش داده شد. در این زمینه، محمدرضا شرایلی و فرشاد توکلی اشاراتی را درباره‌ی نقش حسین‌خان در ادامه‌ی سنت کمانچه‌نوازی و، هم‌زمان، شکل‌گیری جریان نوازندگی ویولن ایرانی ارائه کردند. یکی از پرسش‌های مهمی که حاضران مطرح کردند موضوع رابطه‌ی شیوه‌ی نوازندگی حسین خان با محتوای ردیف‌های خاندان فراهانی بود. فرشاد توکلی، در توضیح رابطه‌ی این دو، تفکیک و تمایزی را بین ساختارهای کلی عبارات موسیقایی و نحوه‌ی پردازش ملودیک این ساختارها در سبک‌های دوره‌های مختلف موسیقی ایرانی مطرح کرد. به نظر او، بین نوازندگی حسین‌خان اسماعیل‌زاده و آنچه متن ردیف‌ها و نیز نمونه‌های باقیمانده از نوازندگی استادانی چون میرزا حسینقلی بازتاب می‌دهند هم در ساختارهای کلی عبارت و هم در پردازش ملودیک این ساختارها شباهت‌های اساسی وجود دارد. او مقوله‌ی پردازش ملودیک این ساختارها را تحت عنوان «میزان صراحت ملودیک» مورد بررسی قرار داد.
بر اساس توافقی که از پس بحث‌ها و گفتگوهای جمعی حاصل شد، نشست ششم به مروری بر آوازهای سیدحسین طاهرزاده اختصاص می‌یابد.
نمونه‌های پخش شده در نشست
- تصنیف «دل هوسِ…» ابوعطا، زری‌خانم و تار آرشاک خان (۱۲۹۱)
- تصنیف «دل هوسِ…» ابوعطا، آواز حاجی محمدخان، کمانچه‌ی حسین‌خان اسماعیل‌زاده (۱۲۹۱)
- دستگاه سه‌گاه، آواز زری‌خانم با تار آرشاک خان (۱۲۹۱)
- سه‌گاه، تصنیف «افتخار همه آفاق»، آواز زری‌خانم با تار آرشاک خان (۱۲۹۱)
- آواز سه‌گاه، افتخارخانم، تار ناشناس (۱۲۹۱)
- سه‌گاه، تصنیف «افتخار همه آفاق»، آواز افتخارخانم با تار ناشناس (۱۲۹۱)
- تصنیف شوشتری، «ای بلبل شیرین سخن»، امجدخانم، تار ناشناس (۱۲۹۱)
- بیات اصفهان، آواز سیدحسین طاهرزاده، پیانو مشیرهمایون شهردار (۱۲۸۸)
- آواز بیداد، کمانچه‌ی حسین‌خان اسماعیل‌زاده، آواز جناب دماوندی (۱۲۹۱)
- مخالف سه‌گاه، کمانچه‌ی حسین‌خان اسماعیل‌زاده، آواز جناب دماوندی (۱۲۹۱)
- بیات ترک، حسین‌خان اسماعیل‌زاده (۱۳۰۷)
- رنگ ابوعطا، کمانچه‌ی حسین‌خان اسماعیل‌زاده، تنبک حاجی محمدخان (۱۲۹۱)
- آواز منصوری، حسین‌خان اسماعیل‌زاده (۱۳۰۷)
