گزارش نشست چهارم – پنجشنبه ۲۰ مهر ۱۴۰۲، تهران، خانهی پایور
همانطور که در نشستهای پیشین توضیح داده شده بود، اولین دورهٔ ضبط صفحه در ایران (تهران ۱۲۸۴) از نظر تنوع و تکثر خوانندگانِ ژانرهای گوناگون بیمانند است. شاید به همین دلیل، آنطور که به نظر میرسد، این گروه از صفحات در فروش با استقبال خوبی روبهرو شده باشند، زیرا بعدتر که فناوری تکثیر این صفحات بهبود یافت، نمونههایی از صفحات اولیهٔ دورو به صورت یکرو بازنشر شدند. فهرست صفحات شرکت گرامافون (نوشتهٔ مایکل کنییِر با ترجمهٔ محسن محمدی) نشان میدهد که بسیاری از این صفحات در دورههای بعدی چهار یا پنج بار بازنشر شدهاند. در این جلسه، تلاش شد تا با شیندن چند اثر سویههای دیگری از این تنوع بر مخاطبان روشن شود. بحرالعلوم اصفهانی، حسنخان کماجی، آقاغفار، میرزا ابوالحسن و داوود از جمله خوانندگانی بودند که نمونههایی از آوازهایشان پخش شد.
سبک هندی از بحرالعلوم اصفهانی
از بحرالعلوم اصفهانی، که اطلاعات زیادی در موردش نداریم، شاید اولین نمونهٔ باقیمانده از بازاجرا و تداعی کردنِ یک سبک و طرز هنری بر صفحات این دوره ثبت شده است. او، در این صفحه، بهتصریح، آواز حاجی تاج نیشابوری را تقلید کرده که واضحاً از مقولهٔ تقلید نزد مطربان بهکل جدا و متفاوت است. همچنین، صفحهای که از حسنخان کماجی وجود دارد (و پخش شد) نهتنها اولین اثر ضبطشده در این دوره از ضبطهاست، بلکه اولین اثر مستند از تصنیفهای علیاکبر شیدا است که در زمان حیاتش به این شکل ثبت شده است. متأسفانه از حسنخان کماجی، جز اطلاعات محدودی که حسن مشحون در کتابش از او به دست داده و نیز چند استوانه فنوگراف چیز بیشتری باقی نمانده است.
در ادامه، پخش یکی از نمونهها (آواز حاجیانی سیداحمدخان با تار آقاحسینقلی) بهانهای شد برای مرور مناقشهٔ حقوقیای که در آن زمان بین سیداحمدخان و هامبارتسوم هایراپتیان ایجاد شده بود. همچنین، فرشاد توکلی به دلایل همخوانی نوازندگان تنبک با خوانندگان در برخی از صفحات اشاره کرد. او دلیل برخی از این همخوانیها را اشتباه خوانندگان در رعایت ضرب صحیح تصنیفها دانست.
قسمت دوم نشست، طبق معمول، به پرسش و پاسخ اختصاص یافت. از جمله موارد مورد بحث شیوههای ویلننوازی در دورهٔ قاجار و تأثیر سبکهای کمانچهنوازی بر اولین نوازندگان ویلن بود.
نمونههای پخش شده در نشست
- کردبیات با تصنیف، آواز بحرالعلوم اصفهانی، کمانچه ناشناس
- افشاری، آواز حسنخان کماجی، کمانچه (احتمالا میرزا علیخان)، تصنیف «دوش، دوش، دوش»
- منصوری، آواز آقاغفار، کمانچهٔ باقرخان
- همخوانی دو خوانده: میرزا ابوالحسن و داوود، تصنیف از دلم بیخبری
- آواز حاجیانی، آواز سیداحمدخان، تار میرزا حسینقلی (از ضبطهای ۱۲۸۶ پاریس)
- ارکستر، تصنیف حجاز، گروه میرزا حسینقلی (از ضبطهای ۱۲۸۶ پاریس)
- حجاز، آواز سیدعلیاصغر کردستانی، همراه تار و کمانچه هر دو ناشناس (از ضبطهای ۱۳۰۷ تهران)
- بیاتترک، آواز سیدعلیاصغر کردستانی، همراه تار و کمانچه هر دو ناشناس (از ضبطهای ۱۳۰۷ تهران)
- بیات اصفهان، آواز سیدحسین طاهرزاده، ارگ دستی: مشیر همایون شهردار (از ضبطهای ۱۲۸۸ لندن)