بلاگ
پنجشنبههای رادیو ردیف: فناوری ضبط و پخش با استوانههای فنوگراف

تاریخ موسیقی، بیش از آنکه تاریخ موسیقیدانان و احوالاتشان باشد، تاریخ آثار موسیقایی است و اثر موسیقایی تا جای قابل رجوعی نیافته باشد تاریخ نمییابد.
«پنجشنبههای رادیو ردیف» نشستهاییست، با هدایت و گزارش محمدرضا شرایلی، برای مواجههای ملموستر، منسجمتر و بیواسطه با این تاریخ، برای شنیدن آن از خلال خودِ نمونههای اصلی، برای همراه شدن با تغییرات آن، آنطور که در صدای موسیقیشان روی داده است و، البته، برای گفتگوی جمعی دربارهی آنها.
گزارش نشست اول – پنجشنبه ۲۶ مرداد ۱۴۰۲، تهران، خانهی پایور
استوانههای فُنوگراف
سرآغاز تاریخ ضبط صدا را اختراع دستگاه «فنوگراف ورق قلع» توسط توماس ادیسون میدانند؛ دستگاهی که بعدتر توسط خود ادیسون با استفاده از استوانههای مومی بهتر و کاملتر شد. فنوگراف ورق قلع آغازی مهم در شروع صنعت ضبط بود، هرچند بهخاطر مشکل تعویض صفحه و شیارهای خیلی ظریف کاربردی نشد. ادیسون، طی ۱۰ سال، اختراعش را تکمیل کرد و لولههای استوانهای مومی فنوگراف ساخته شدند. در این روش یک سوزن برای ضبط و سوزنی برای پخش در نظر گرفته شده است. سوزن ضبط منشوری شکل و با سرِ تیز طراحی شده بود تا بتواند شیار عمیقی بیندازد و، برعکس آن، سوزن پخش سر گرد و کروی بود. این استوانهها قابلیت قالبگیری، تولید انبوه و فروش داشتند و امکان ضبط و پخش را برای صاحب دستگاه نیز وجود داشت. مزایای فنوگراف یعنی قابلیت حمل و توانایی ضبط باعث شد حتا تا زمان رواج گرامافون نیز به عنوان ابزاری برای قومموسیقیشناسان و هنرمندان برای ضبطهای خصوصی مورد استفاده قرار گیرد. امروزه، برای استخراج صدا از این استوانهها روشهای مکانیکی (با سوزن استاندارد) و یا غیرمکانیکی (با اسکن شیارها و آنالیز آنها) را به کار میگیرند.
تا آنجا که به تاریخ ضبط صدا در ایران مربوط میشود، اسناد نشان میدهند که نمونهای از دستگاه فنوگراف ورق قلع ادیسون در دربار ناصرالدینشاه وجود داشته است. همچنین، میدانیم که ناصرالدینشاه در کاخ گلستان اتاقی را به ضبط فنوگراف اختصاص داده بود. از همین رو، میتوان اطمینان داشت که استوانههای ضبطشدهٔ زیادی از آن دوران وجود داشته که، متاسفانه، به علت عدم نگهداری صحیح، تا امروز نمونهای از آنها پیدا و بازیافت نشده است. دربار شاهی، کسان دیگری نیز دستگاه فنوگراف داشتهاند. متاسفانه از آنها نیز نمونههای زیادی در دست نیست و از یک مجموعهٔ شناختهشده (مجموعه دوستعلیخان معیرالممالک) نیز، تاکنون، تنها نمونههای اندکی شنیده شده است.
قدیمیترین استوانهٔ موجود در ایران، تا سطح تحقیقات کنونی، نمونهای از دستهٔ موزیک «فوج مخصوص کامران میرزا»، پسر ناصرالدین شاه، متعلق به ۱۳۱۵ق (۱۲۷۷) است. همچنین، نمونههایی در موزهٔ صنعت برق وجود دارد، که به مجموعهٔ حاجحسینآقا امینالضرب، واردکنندهٔ فنوگراف به ایران، در دورهٔ مظفرالدینشاه تعلق داشته است. همچنین، موزهٔ مردمشناسی برلین حدود ۵۰۰ هزار نمونه از لولههای فنوگراف سراسر را گردآوری و به روش مکانیکی استخراج کرده است. از این تعداد، حدود ۷۰ نمونه از ایران است که میتوان آنها را در سه مجموعه تفکیک کرد:
- مجموعهٔ ۱: قدیمیترین قسمت این آرشیو و مربوط به حدود سال ۱۳۰۱؛ مرتبط با زمان تحصیل علینقی وزیری در برلین، که حاوی ساز و آواز او است.
- مجموعهٔ ۲: ضبطهایی از سال ۱۳۰۵-۱۳۰۶، که حاوی ضبطهایی از آوازهای ترکمنها و موسیقیهای در حوزهٔ دریای خزر است.
- مجموعهٔ ۳: استوانههایی مربوط به اواخر دورهٔ رضاشاه، که مجموعهای از نوازندگان و خوانندگان مختلف را در بر میگیرد.
صفحات گرامافون
تکنولوژی فنوگراف، پس از حدود سی تا چهل سال، جای خود را به صفحات گرامافون داد. روش مکانیکی استفادهشده در صفحات گرامافون بیش از هشتاد سال روش روز بود و، به اعتقاد بسیاری، از آنجا که این روش در عمل تبدیل یک فرآیند مکانیکی به فرآیند مکانیکی دیگری است، بهترین روش ثبت صدا است. برای مقایسه، در روش ضبط نوارهای کاست، صدا به پالس الکتریکی و پالس الکتریکی به مغناطیسی تبدیل میشود. در پخش این نوارها نیز، پالس مغناطیسی به الکتریکی و پالس الکتریکی به حرکت مکانیکی پردههای بلندگو تبدیل میشود. یعنی لایههای انرژی در سه مرحله به هم تبدیل میشوند.
امیل برلینر، مبدع تکنولوژی گرامافون، حرکت سوزن فنوگراف را ۹۰ درجه و جنس صفحات را به قیر خشک تغییر داد و روی آنها را واکس براقکننده زد. این تغییرات باعث بقای بیشتر صفحات و بالارفتن مدت زمان ضبط شد. این تکنولوژی بهسرعت در دنیا گسترش پیدا کرد.
اولین ضبطهای گرامافون در ایران مربوط به سال ۱۲۸۴ در تهران است. البته، از پیش از این تاریخ، تعدادی صفحه تحت عنوان کلی «ایرانی» در کمپانی صفحه انگلستان که مبدع این شیوه بود وجود دارد که در هند یا قفقاز و از هنرمندان همان مناطق ضبط شده است. در مجموع، در دورهٔ قاجار، حدود۶۸۰ صفحه از موسیقی ایران ضبط شده که عمدهٔ آنها توسط شرکت برلینر، که بعدها به «کمپانی گرامافون» و بعدتر به «هیز مَسترز وُیس» تغییر نام داد، صورت گرفته است. قراردادهای ضبط، در ابتدا، با آلفرد لومر (ریاست شعبهٔ موزیک دارالفنون) بود. بعدتر، کمپانی با خود هنرمندان وارد مذاکره شد و بیش از ۲۰۰ رویِ صفحه از نواختههای موسیقیدانان درباری را، در زمستان ۱۲۸۴ شمسی، ضبط کرد. این صفحات در سه اندازهٔ۷، ۱۰ و ۱۲ اینچی و یکرو هستند.
نمونههای پخش شده در نشست
- نمونهٔ کمنظیر «آواز منصوری سیداحمدخان و تار آقاحسینقلی»
- آواز دلآویز، سنتور علیاکبرخان شاهی
- تصنیف چهارگاه «شه ما رفته سفر» از میرزا حسینقلی
- اولین اجرا از تصنیف چهارگاه «بُتا بُتا»
- آواز سهگاه، سیدحسین طاهرزاده با تار درویشخان، در سفر لندن
- دو ضبط از تار ۱۴ سالگی علیاکبر خان شهنازی