یادداشت‌ها

پنجشنبه‌های رادیو ردیف: آواز ابوالحسن‌خان اقبال آذر

نشست هفتم پنجشنبه‌های رادیو ردیف

گزارش نشست هفتم – پنجشنبه ۲ آذر ۱۴۰۲، تهران، خانه‌ی پایور

جلسهٔ هفتم «پنج‌شنبه‌های رادیو ردیف» به شنیدن و گفتگو پیرامون ضبط‌های استاد ابوالحسن‌خان اقبال آذر اختصاص داشت. در مقدمه، محمدرضا شرایلی شرح داد که اقبال آذر در دو دوره ضبط صفحات گرامافون، مقارن با جوانی و میان‌سالی‌اش، حضور داشته‌ است: سال ۱۲۹۳ و در سفر به تفلیس، سال ۱۳۰۸ در تهران. در سال‌های بعد و با پیشرفت تکنولوژی ضبط و پخش صدا، ضبط‌های متعددی از آواز اقبال آذر بر ریل‌های مغناطیسی صورت گرفته و این ضبط‌ها تا سال‌های پایانی عمرش ادامه داشته است.

همان‌طور که در جلسات قبل اشاره شده بود، از آثار سفر تفلیس تنها نیمی از صفحات ضبط‌شده از هنرمندان این سفر را در اختیار داریم: درویش‌خان (تار)، باقرخان رامشگر(کمانچه)، طاهرزاده (آواز)، اقبال السلطان (آواز) و عبدالله دوامی (تنبک و آواز). در دومین حضور اقبال آذر در ضبط صفحهٔ گرامافون، علی‌اکبرخان شهنازی (تار)، عبدالحسین شهنازی (تار)، موسیو هایک (کمانچه)‌، ابراهیم منصوری (ویولن) و احتمالاً محمود فرنام (دایره) همکاری کرده‌اند.

گسترهٔ وسیع صدای اقبال آذر

با شنیدن بخشی از این آثار، برخی ویژگی‌های آواز اقبال آذر مورد اشاره قرار گرفت. از جمله اینکه اقبال آذر، به‌وضوح، بر استفاده از گسترهٔ وسیع صدایش و استفاده از تحریرهای متنوع در این گستره تأکید دارد. مثلاً، در یک اجرا، به‌نحوی مصرع‌های مختلف شعر را به‌تناوب در محدودهٔ بم و اوج اجرا می‌کند که تعمدی بودن این امر را به ذهن متبادر می‌کند. یکی دیگر از ویژگی‌های اجراهای اقبال آذر در صفحات سفر تفلیس این است که یک مجموعهٔ آوازی را در چند صفحهٔ مختلف به صورت متوالی اجرا کرده است. مثلاً یک اجرای نسبتاً مفصل از دستگاه همایون را در پشت‌ و روی دو صفحه (در چهار بخش حدوداً سه دقیقه‌ای) اجرا کرده است. گاهی این اجراها به سه یا چهار صفحهٔ متوالی هم رسیده است.

یکی از تفاوت‌های عمدهٔ دو دوره ضبط‌های گرامافونِ اقبال آذر به تکنولوژی ضبط مربوط است. در فاصلهٔ این دو دوره، پیشرفت تکنولوژی امکان تقویت صدا و اصطلاحاً ضبط برقی را فراهم می‌کند که باعث می‌شود صدای شفاف‌تری را از صفحات بشنویم. در ضبط‌های دورهٔ دوم اقبال آذر (۱۳۰۸)‌، اگرچه سن او قدری بالاتر رفته، اما همچنان قدرت و نیز ذوق هنری درخشانش را شاهدیم. دقت او در انتخاب شعر و تناسب حس و حال و معنای شعر با مایهٔ اجرا را می‌توان در یک اجرای گوشهٔ «لیلی و مجنون» از دستگاه همایون (با همراهی تار علی‌اکبرخان شهنازی) ‌به‌خوبی درک کرد. اقبال آذر برای این اجرا – برخلاف معمول – یک بهاریه را انتخاب کرده است، اما بهاریه‌ای که با فضای عاطفی گوشه هم‌خوانی دارد. همچنین، تقطیع شعر و رابطهٔ شعر و موسیقی در آواز اقبال آذر از دیگر نکات مهمی بود که در این جلسه مورد توجه و بررسی قرار گرفت. در انتها، با همراهی و هم‌فکری حاضران، موضوع نشست بعدی آثار کمترشنیده‌شدهٔ صفحات دورهٔ قاجار تعیین شد.

نمونه‌های پخش شده در نشست

  • بیات ترک، کمانچهٔ حسین‌خان اسماعیل‌زاده (۱۳۰۷)
  • آواز چهارگاه، آواز اقبال آذر، کمانچهٔ باقرخان (۱۲۹۳)
  • مخالف سه‌گاه، آواز اقبال آذر، تار درویش‌خان (۱۲۹۳)
  • حجاز، آواز اقبال آذر، کمانچهٔ باقرخان (۱۲۹۳)
  • تصنیف افشاری، آواز اقبال آذر و عبدالله دوامی، کمانچهٔ باقرخان (۱۲۹۳)
  • مویهٔ سه‌گاه، آواز اقبال آذر، تار علی‌اکبرخان شهنازی، ویلن ابراهیم منصوری و احتمالاً دایرهٔ محمود فرنام (۱۳۰۸)
  • ابوعطا و حجاز ، آواز اقبال آذر، تار علی‌اکبرخان شهنازی، ویلن ابراهیم منصوری و احتمالاً دایرهٔ محمود فرنام (۱۳۰۸)
  • بیداد همایون، آواز اقبال آذر، تار علی‌اکبرخان شهنازی (۱۳۰۸)
  • لیلی و مجنون، آواز اقبال آذر، تار علی‌اکبرخان شهنازی (۱۳۰۸)
  • اصفهان و بیات راجه، آواز اقبال آذر، تار علی‌اکبرخان شهنازی (۱۳۰۸)

قسمت‌های مرتبط در پادکست رادیو ردیف

author-avatar

درباره فرشاد توکلی

کارشناس‌ارشد موسیقی‌شناسی از دانشگاه تهران؛ مدرس و پژوهشگرِ تاریخ و نظریه در موسیقی ایرانی؛ نویسندهٔ مداخلی از دائرهالمعارف بزرگ اسلامی و دانشنامهٔ ایران؛ نویسندهٔ مقاله‌های متعددی در زمینهٔ تاریخ، فواصل و ساختارهای نظریِ موسیقی ایرانی؛ مدرس ردیف موسیقی ایران بر ساز سه‌تار (از ۱۳۷۳)؛ همکار در پروژهٔ تیونر موسیقی ایرانی: سازگار (music.nosa.com)؛ منتقد موسیقی و نویسندهٔ مستقل.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *