مقالات

«ردیف‌ِ موسیقی برای یاد گرفتنِ موسیقی است نه برای اجرا. کسی که می‌خواهد موسیقی‌دانِ ایرانی شود باید ردیف موسیقی ایرانی را یاد بگیرد.»
– فرامرز پایور، برنامه شماره ۶۵ بررسی موسیقی ایران
این نوع نگاه به ردیف، به مثابه ابزار و بنیانی برای خلق، طبعا در شکل انتقال آن به هنرجو تاثیر می‌گذارد و در طول زمان هنرجو نیز ضمن درک چهارچوب‌ها و ظرایف ردیف‌های روایت شده به انگیزه‌ی خلق اثر با بیان شخصی در تدوام یک سنت تاریخی می‌رسد…

سادگی و فراوانیِ استفاده از واژگان ابداعی علی نقی وزیری همچون «شاهد»، «ایست»، «کُرُن» یا «سُری» امروزه آن‌قدر برای ما بدیهی است که شاید خواندن یک جمله از کتابی قبل از ثبت چنین کلماتی برایمان بسیار سخت باشد.
دوره‌ی‌ مشروطه در زندگی علی‌نقی وزیری به‌معنای لمسِ آموزگاری مادر برای خواندن و نوشتن، مشاهده‌ی مبارزات و اعتقاد راسخ مادر در امر آموزش، حمایت شدنش توسط مصطفی‌قلی خان صمصام‌الملک «بیات» برای ادامه تحصیل در دوره‌های دانشگاهی موسیقی در اروپا، دیدن جمع‌های هنرمندان و نویسندگان در خانه‌ی پدری‌اش و مشاهده‌ی عطش و تلاشی جمعی برای دوباره ساختن ایران است.

کتاب «دستور سنتور» فرامرز پایور به عنوان پرفروش‌ترین کتاب آموزش سنتور روشی شناخته شده برای هنرجویان و هنرآموزان سنتور را تداعی می‌کند که نه‌تنها روش فرامرز پایور که در واقع متُدی مبتنی بر اصول تدریس ابوالحسن صبا با ذوق و دانسته‌های متنوع فرامرز پایور است.
یکی از دلایل گسترش ساز سنتور و مُهّیا شدن شرایط آموزش آن به سنین پایین‌تر را می‌توان انتشار کتاب‌های آموزشی مُدّون و طبقه‌بندی شده‌ی آن دید؛ گستره‌ای از منابع آموزشی طبقه‌بندی شده در سطوح مختلف از مبتدی تا عالی.

بروشوری که در اینجا ملاحظه می‌کنید تمام آن چیزی است که از کنسرت نوا و اجرای زنده‌ی آن توسط گروه حفظ و اشاعه‌ی موسیقی ایرانی و خوانندگی پریسا، در جشنواره‌ی شیراز سال ۱۳۵۶، از سوی شرکت CBS و با همکاری مرکز حفظ و اشاعه‌ی موسیقی ایرانی منتشر شده است. آیا شنوندگان پر احساس موسیقی ایرانی تنها به اطلاعات روی جلد توجه می‌کنند؟

پاسخ برخی از مشهورترین معماهای تاریخ «ردیف موسیقی ایران»، مستقیم یا غیرمستقیم، به «ردیف موسی معروفی» وابسته است.
نه‌فقط ابهام‌هایی چون مرجع هریک از گوشه‌های ردیف کنونی موسی معروفی، که با روشن‌شدن‌شان ارزش این سند را چندین برابر می‌کنند، بلکه حتی پرسش‌هایی نظیر چیستیِ محتوای دقیق ردیف درویش‌خان، سرنوشت دست‌نویس‌های علینقی وزیری از ردیف‌های میرزا عبدالله و میرزا حسینقلی و نیز تفاوتِ فهم از توالی گوشه‌های ردیف، پیش و پس از «معیار شدنِ» روایت نورعلی برومند، که به‌تبعیت از آن فهم از نحوهٔ سیر و چارچوب ساختارهای مدال این موسیقی نیز متأثر خواهد شد، با روشن شدنِ زوایای مجهولِ این ردیف تا حد زیادی به پاسخ نزدیک می‌شوند.

ارکستر و نسبتش با رهبر بسیار شبیه نسبت مردم یک جامعه با رهبر سیاسی آن جامعه است. کار رهبر تمرین دادن ارکستر برای رسیدن به اجرایی درست و قابل قبول از یک قطعه است؛ رهبران حرفه‌ای احتمال دارد به تقسیری منحصر به فرد حتا از یک قطعه‌ی بسیار شنیده شده و آشنا برای گوش‌های حرفه‌ای برسند. برای درک این روند کافیست دو اجرا از یک قطعه ( مثلا کنسرتوی پیانو شماره ۵ بتهوون به رهبری فون کارایان و لئونارد برنستاین) گوش فرادهید.

در تاریخ چاپ و انتشار آثار موسیقی ایرانی در سده‌ی حاضر چند نفر نقشی اساسی ایفا کرده‌اند: علینقی وزیری، ابوالحسن صبا، حسین دهلوی، لطف‌الله مفخم‌پایان و فرامرز پایور. در این نوشته نگاهی می‌اندازیم به ایده‌ی بسیار درخشان چاپ نت‌نویسی تک قطعه‌هایی که از دهه‌ی ۳۰ تا اواخر دهه‌ی پنجاه جریان داشت.

پارتیتور یا در انگلیسی Score نت‌نوشته‌ای است که در پروسه‌ای طولانی و تدریجی شکل می‌گیرد و نهایتا منجر به ثبت موسیقی برای چند ساز که همزمان می‌نوازند، می‌شود. چرا طولانی و تدریجی؟‌ چون آهنگساز هنگام نوشتن یک قطعه‌ی موسیقی برای چند ساز لازم است که صفحه‌ای را فراهم کند یا داشته باشد که به تعداد سازهای مورد نظرش در آن خط موسیقی (حامل) رسم شده باشد و همه‌ی این خط‌ها از سمت چپ به هم متصل باشند.

در اولین نت‌نوشته‌های موسیقی ایرانی موجود در «خانه‌ی پایور» که متعلق دهه‌ی دوم قرن پیش می‌شوند، دستنوشته‌ای دیده می‌شود که ابوالحسن صبا با همکاری شاگردش لطف‌الله مفخم پایان گوشه‌ی نصیرخانی را در ماهور با متر لنگ ثبت کرده است.
در این جستار به علت‌های گرایش موسیقی‌دان‌های ایرانی به متر‌های لنگ در موسیقی ایرانی و زمینه‌های پدیدار شدن آنها می‌پردازم.