گزارش نشست سوم – پنجشنبه ۶ مهر ۱۴۰۲، تهران، خانه‌ی پایور
خوانندگان و نوازندگان دربار قاجار
با توجه به تصمیمی که شرکت‌کنندگان در نشست دوم گرفتند، سومین پنجشنبهٔ رادیو ردیف بر خوانندگان دورهٔ اول ضبط (۱۲۸۴، تهران)، که پرخواننده‌ترین ضبط‌های دوره قاجار نیز هست، اختصاص یافت. ویژگی اصلی این دوره از ضبط‌ها تنوع نمونه‌های ضبط‌شده است. تنوع خوانندگان و نوازندگان درباری، تنوع گونه‌های مختلف نمونه‌های صوتی نظیر گفتار، مجالس تقلید (نوعی نمایش مضحک) و نیز اجراهایی از دسته‌های نوازندگان موسیقی مطربیْ این دوره از ضبط‌ها را در نوع خود بی‌نظیر می‌سازند. از این میان، آثاری از سیداحمدخان، قلیخان شاهی و قربان‌خان شاهی شنیده و به وسعت صوتی و برخی از مشخصات آوازی و نحوهٔ پیوند شعر و موسیقی این خوانندگان اشاره شد.
همچنین، در پاسخ به پرسش‌های مطرح‌شده در نشست‌های پیشین دربارهٔ ارتباط شرایط ضبط و گسترهٔ صوتی مورداستفادهٔ خوانندگان، نشان داده شد که وسعت صوتی‌ای که به گوش می‌رسد ارتباطی به تند یا کند شدن سرعت پخش صفحات گرامافُن ندارد و خوانندگان، در این آثار، گستره‌های بم و زیر متنوعی را از مبناهای زیرایی متفاوتی به نمایش گذاشته‌اند. برای مثال، در دو نمونه که از قربان‌خان شاهی پخش شد، خواننده متناسب با گسترش فضای صوتی گوشه‌ها و اوج‌وحضیض‌شان از بخش‌های مختلف گسترهٔ صوتی‌اش استفاده کرده است. با این وجود، شاید بتوان گفت که از جمله شاخصه‌های زیباشناختی آوازِ دورهٔ قاجار توانایی خواننده در اجرا در محدودهٔ اوج بوده است.
مجالس ریزه‌خوانی
در ادامه، محمدرضا شرایلی، به نقل از خاطرات سیدجواد بدیع‌زاده، از قدرت حنجرهٔ قربان‌خان شاهی در «مجالس ریزه‌خوانی» یاد کرد؛ مجالسی که با حضور قربان‌خان در پایان محافل اهل منبر برگزار می‌شده و در آن هریک از خوانندگان حاضر در مجلس ادامهٔ گوشه‌ای که خوانندهٔ قبلی خوانده بوده را می‌خوانده است. نمونه‌های ضبط‌شده و خاطرات بدیع‌زاده، همگی، تأیید می‌کنند که قربان‌خان، به سبب وسعت صوتی و تسلطش بر تکنیک‌های آوازی، از خوانندگان شاخص زمانه‌اش بوده است. همچنین، اشاره شد که برخی شباهت‌های آوازی او با آثاری از ابوالحسن اقبال آذر را شاید بتوان به شاگردی و معاشرت او نزد جناب قزوینی (استاد اقبال‌السلطان) مربوط دانست.
در این دوره از ضبط‌ها (۱۲۸۴)، تصویری، هرچند اجمالی، از هفت‌دستگاه موسیقی نیز ثبت شده است: چهار دستگاه با آواز سیداحمدخان و همراهی نوازندگانی چون آقاحسینقلی، درویش‌خان، میرزا اسدالله و باقرخان و سه دستگاه دیگر با آواز قلیخان شاهی. پخش نمونه‌هایی از این آثار تفاوت‌های سبْکی دو خواننده را از نظر نوع تحریرها، غلت‌ها و نیز روش به‌کارگیری شعر در موسیقی به‌خوبی نشان می‌داد.
دسته‌های مطربی
در ادامهٔ نشست، نمونه‌هایی از موسیقی دسته‌های مطربی پخش شد. ازجمله، نمونه‌ای با عنوان «تصنیف بیات اصفهان» از دسته‌ی مطربی نایب رجب، که مشخصه‌های متفاوتی از آواز را متناسب با استفادهٔ آن در موسیقی مردمیِ اعیاد و جشن‌ها نشان می‌داد: استفاده از چند صدای خواننده، ایجاد تضاد در بافت اجرایی (شاید برای کمک به شوخ‌طبعی بیشتر اجرا) و ترکیب عناصر نمایشی‌ـ گفتاری با ساز و آواز از جملهٔ این ویژگی‌ها بود.
نمونه‌های پخش شده در نشست
- درآمد چهارگاه: تار میرزا حسینقلی، آواز سیداحمدخان
- خسرو و شیرین: نی صفدرخان، آواز قلیخان شاهی
- سه‌گاه: کمانچه ناشناس، آواز قربان‌خان شاهی
- نواک کمانچه ناشناس، آواز قربان‌خان شاهی
- رهاب: تار میرزا غلامرضا شیرازی، آواز قربان‌خان شاهی
- دوگاه: نی صفدرخان، آواز علی‌خان نایب‌السلطنه
- دستهٔ نایب رجب (روی صفحه نوشته شده «بیات اصفهان»)
- دستهٔ نایب رجب [سه‌گاه قفقازی]
- مجلس تقلید: حاجی لُره و اکبر ترکه
- آواز شاهنشاهی: تار میرزا حسینقلی، آواز سیداحمدخان، دستهٔ مطربی و چند کودک
