گزارش نشست نهم – جمعه ۱۵ دی ۱۴۰۲، تهران، خانه‌ی پایور
وقفهٔ دوازده‌ساله به دلیل وقوع جنگ جهانی اول
همان‌طور که وعده شده بود، نهمین نشست رادیو ردیف به شنیدن نمونه‌هایی از ضبط‌های دورهٔ پهلوی اول اختصاص داشت. پیش‌تر هم در این نشست‌ها به یک وقفهٔ دوازده‌ساله، حد فاصل آخرین ضبط‌های رسمی قاجار در ۱۲۹۳ تا اولین ضبط‌های رسمی دورهٔ پهلوی در ۱۳۰۵، اشاره شده بود که از جمله مهم‌ترین دلایل آن می‌توان از وقوع جنگ جهانی اول در ۱۲۹۳ (۱۹۱۴) یاد کرد. با اینکه ضبط صفحات گرامافن در اروپا با پایان جنگ جهانی اول از سر گرفته شد، اولین ضبط‌های رسمی در ایران نزدیک به یک دهه پس از آن در ۱۳۰۵ توسط شرکت هیز مسترز وُیس صورت گرفت. این ضبط‌ها البته نسبت به دوره‌های قبل حاوی تغییرات مهمی بود.
به گفتهٔ محمدرضا شرایلی و فرشاد توکلی، پیامدهای سیاسی‌ـ اجتماعی انقلاب مشروطه و شرایط پس از آن که باعث شده بود گرایش‌های مختلف فکری و نیز گروه‌های اجتماعی بیشتری به صحن عمومی وارد شوند بر محتوای این دوره از ضبط‌ها نیز اثر گذاشتند. از این میان و برای مثال، می‌توان به حضور هرچه بیشتر خوانندگان زن نسبت به مردان رونق گرفتن، مفصل‌تر شدن و تغییرات فرمال تصنیف‌ها، رواج کنسرت و ساخت قطعات بی‌کلام اشاره کرد. همچنین، می‌توان از ظهور و رواج نمایش‌های «موزیکال» یاد کرد که خود بر گونهٔ تصنیف و کلامِ مورد استفاده در آن و نیز افزایش سهم آن در مقابل کاهش آواز اثر گذاشت. نمایش‌ها اغلب دارای مضامینی با هدفِ «پرورش افکار و تعلیم و تربیت عمومی» بودند که برای هرچه جذاب‌تر شدن از حضور هنرمندان برجستهٔ موسیقی ایرانی، همچون درویش‌خان و طاهرزاده، بهره می‌بردند.
تار مرتضی نی‌داوود در آواز بیات اصفهان
در ادامهٔ نشست، با شنیدن نمونه‌ای از تار مرتضی نی‌داوود در آواز بیات اصفهان، موضوع پنج یا شش سیم بودن ساز تار در این اجرا مطرح شد. فرشاد توکلی ضمن تأکید بر شش‌سیم بودن تار نی‌داوود در این اثر، اشاره کرد که چنین تغییری یک‌شبه و به‌یک‌باره رخ نمی‌دهد و بنابراین می‌توان انتظار داشت که نوازندگان هم‌عصر یا حتی نواخته‌های مختلف یک نوازنده از جهتِ پنج یا شش سیم بودن تار در زمان‌های مختلف با هم متفاوت باشد.
از جمله نمونه‌ها برای یک تصنیف بلند که در پشت و روی یک صفحه ضبط شده است، چیزی که در دورهٔ قاجار سابقه نداشت، به اجرای تصنیفی با آواز ملوک ضرابی گوش فرا داده شد که در اصل پیش‌درآمدی در دستگاه همایون و از ساخته‌های رکن‌الدین مختاری است. همچنین، نمونه‌هایی از آواز قمرالملوک وزیری با تار ارسلان درگاهی که تنها ضبط‌ها تارنوازی او هستند پخش شد. قمر در یکی از این صفحات، در اجرای تصنیف «چه شورها»، در انتهای تصنیف آوازی تحت عنوان «آواز ضربی» می‌خواند. محمدرضا شرایلی اشاره کرد که وجود و تکرار این اصطلاح در صفحات مختلف نشان‌دهندهٔ استقلال این نوع از آواز در آن زمان است که البته بعدها به‌تدریج فراموش می‌شود.
نمونه‌های پخش شده در نشست
- بیات اصفهان، تار تنهای مرتضی نی‌داوود (۱۳۰۵)
- «پریچهر و پریزاد»، آواز پری آقابابُف، به همراه دو ویلن (۱۳۰۵)
- تصنیف «عاشقم من»، آواز ملوک ضرّابی، آهنگ از رکن‌الدین مختاری، تار مرتضی نی‌داوود، ویولن موسی نی‌داوود (۱۳۰۵)
- تصنیف «چه شورها»، آواز قمرالملوک وزیری، تار ارسلان درگاهی (۱۳۰۶)
- تصنیف «دایه دایه جان» (سازنده ناشناس)، احتمالاً تنها تصنیف سیاسی از دوران قاجار، (۱۲۹۱)
