یادداشت‌ها

پنجشنبه‌های رادیو ردیف: ضبط‌های ۱۳۰۶ و ۱۳۰۷ با نگاهی به آثار پروانه

نشست دهم پنجشنبه‌های رادیو ردیف
author-avatar

درباره فرشاد توکلی

کارشناس‌ارشد موسیقی‌شناسی از دانشگاه تهران؛ مدرس و پژوهشگرِ تاریخ و نظریه در موسیقی ایرانی؛ نویسندهٔ مداخلی از دائرهالمعارف بزرگ اسلامی و دانشنامهٔ ایران؛ نویسندهٔ مقاله‌های متعددی در زمینهٔ تاریخ، فواصل و ساختارهای نظریِ موسیقی ایرانی؛ مدرس ردیف موسیقی ایران بر ساز سه‌تار (از ۱۳۷۳)؛ همکار در پروژهٔ تیونر موسیقی ایرانی: سازگار (music.nosa.com)؛ منتقد موسیقی و نویسندهٔ مستقل.

گزارش نشست دهم – پنجشنبه ۲۸ دی ۱۴۰۲، تهران، خانه‌ی پایور

ذوق پالوده در آواز پروانه

جلسهٔ دهم، طبق وعده و در شروع، با شنیدن آثار پروانه بر صفحات گرامافنِ زمستان ۱۳۰۶ و بهار ۱۳۰۷ آغاز شد؛ خواننده‌ای که برخلاف اغلب خوانندگان آن زمان با اندک آثار ضبط‌شده‌اش شهرت یافت و از جزییات زندگی کوتاهش که در پاییز ۱۳۰۷ پایان پذیرفت جز در یکی دو منبع (از جمله یادداشتی از شاعر سرشناس ابوالحسن ورزی که توسط مصطفی فاتح در نواری ضبط شده است) اطلاعات چندانی در دست نیست. این صفحات که شامل پنج صفحه با سنتور حبیب سماعی، یک صفحه با استادِ تارش مبشر خاقان قوام و پنج صفحهٔ دیگر است که در آنها آواز خود را در کنار نی مهدی نوایی با تار و سه‌تار همراهی کرده اگرچه اندک‌اند، اما نشان‌دهندهٔ ذوق پالوده و قریحهٔ هنری او هستند. همراهی هنرمندانی چون سماعی، مبشر خاقان قوام و نوایی با پروانه را نیز می‌توان نشانه‌ای بر شناخته بودن جایگاه هنری او نزد استادان موسیقی دانست. حساسیت به بیان بار عاطفی اشعار و گزیده‌کاری‌های او در انتخاب اشعار و متناسب ساختن آنها با موسیقی را می‌توان از دیگر نشانه‌های ذوق پالودهٔ او به حساب آورد. از جمله آثاری که در این ارتباط شنیده شد تصنیفی بود با شعر ملک‌الشعرای بهار و آواز و هم‌خوانی دو خوانندهٔ زن با نام‌های مه‌لقاخانم و بهجت‌خانم که به یاد و در رثای پروانه در پاییز ۱۳۰۷ خوانده شده بود. از این دو خواننده دیگر هیچ صفحه‌ای ضبط نشده است.

آخرین نسل شاگردان استادان درباری قاجار

شنیدن تار مبشر خاقان قوام سبب شد تا به گروهی از هنرمندان اشاره شود که عملاً آخرین نسل شاگردان استادان درباری قاجار را تشکیل می‌داده‌اند و، با این همه، اغلب چندان شناخته‌شده نیستند. حضور این گروه از هنرمندان یکی از ویژگی‌های ضبط‌های ۱۳۰۶ و ۱۳۰۷ خورشیدی است. یکی از صفحاتی که از این گروه از آثار شنیده شد صفحهٔ ابوعطا و حجاز بود که در آن آوازِ سلیمان امیرقاسمی (سلیم‌خان) را تار مبشر خاقان قوام همراهی می‌کرد. به جز مبشر خاقان قوام، که شاگرد میرزا حسینقلی بوده است، می‌توان از ناصرعلی‌خان حجازی نیز نام برد. ناصرعلی‌خان حجازی فرزند و شاگرد نصرالله حجازی (ارفع‌الملک) بود که او را بهترین شاگرد میرزا حسینقلی می‌دانستند. ناصرعلی‌خان، به جز پدر، محضر میرزا حسینقلی و علی‌اکبر شهنازی را نیز درک کرده بوده است. صفحه‌ای در بیات اصفهان از تارِ تنهای او (۱۳۰۷) و نیز همراهی او با خواننده‌ای به نام عبدالله حجازی، استاد رضاقلی ظلّی و حسین قوامی، در صفحهٔ مثنوی افشاری از جمله آثاری بود که در این نشست از این هنرمند شنیده شد. در ادامهٔ معرفی این گروه از هنرمندان، به صفحه‌ای از تارِ ارسلان درگاهی در دستگاه نوا نیز گوش داده شد که در ۱۳۰۶ توسط کمپانی پلیفون ضبط و منتشر شده است.

در انتهای نشست، با توافق حاضران، قرار شد یازدهمین نشست پنجشنبه‌های رادیو ردیف به ضبط‌هایی از علینقی وزیری و مدرسهٔ عالی موسیقی اختصاص داده شود.

نمونه‌های پخش شده در نشست

  • رباعی بیات اصفهان، آواز پروانه، سنتور حبیب سماعی (اواخر ۱۳۰۶ تا اوایل ۱۳۰۷)
  • آواز منصوری، پروانه به همراه سه‌تار خودش (اسفند ۱۳۰۶)
  • شور و شهناز، آواز پروانه، سنتور حبیب سماعی (اواخر ۱۳۰۶ تا اوایل ۱۳۰۷)
  • تصنیف افشاری (صبح شد باز)، آواز و تار پروانه (اواخر ۱۳۰۶ تا اوایل ۱۳۰۷)
  • ضربی شور و شهناز (نازار دلی را)، آواز و تار پروانه (اواخر ۱۳۰۶ تا اوایل ۱۳۰۷)
  • ضربی ابوعطا، آواز و تار پروانه (اواخر ۱۳۰۶ تا اوایل ۱۳۰۷)
  • آواز افشاری، تار مبشر خاقان قوام (اواخر ۱۳۰۶ تا اوایل ۱۳۰۷)
  • آواز ابوعطا و حجاز، آواز سلیمان امیرقاسمی، تار مبشر خاقان قوام
  • بیات اصفهان، تارِ تنهای ناصرعلی‌خان حجازی (۱۳۰۷)
  • مثنوی افشاری، آواز عبدالله حجازی، تار ناصرعلی‌خان حجازی (۱۳۰۷)
  • دستگاه نوا، تار تنهای ارسلان درگاهی (۱۳۰۶)
  • ابوعطا و حجاز، آواز پروانه، سنتور حبیب سماعی (اواخر ۱۳۰۶ تا اوایل ۱۳۰۷)
  • تصنیف شهناز، شعر ملک‌الشعرا بهار، آواز مه‌لقاخانم و بهجت‌خانم (به یاد و در رثای پروانه) (آذر ۱۳۰۷)

قسمت‌های مرتبط در پادکست رادیو ردیف

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *