بلاگ
پنجشنبههای رادیو ردیف: آثار کمتر شنیده شده دوره قاجار
-
ارسال توسط
فرشاد توکلی
گزارش نشست هشتم – پنجشنبه ۱۶ آذر ۱۴۰۲، تهران، خانه‌ی پایور
جلسهٔ هشتم از سلسله نشست‌های «پنجشنبههای رادیو ردیف» به شنیدن آثاری از ضبط‌های دورهٔ قاجار اختصاص داشت که تاکنون کمتر شنیده شده‌اند. علاوه بر تنوع موضوعی این ضبط‌ها، نکتهٔ مهم این نشست آن بود که با شنیدن هر قطعه موضوع، پرسش یا ایدهٔ تازه‌ای مطرح و باب بحث و تبادل نظر در حیطه‌های مختلف باز می‌شد.
تصنیف مخصوص شاگردان موسیو لومر
در آغاز، قطعه‌ای از اجرای گروه موزیک نظام از شاگردان موسیو لومر موسوم به «دستهٔ اعتضادیه» پخش شد (۱۲۸۴) که با نام «تصنیف مخصوص با رنگ» ثبت شده است. محمدرضا شرایلی اشاره کرد که کیفیت بهتر صدابرداریِ این ضبط، در مقایسه با آثار ضبط‌شده با سازهای ایرانی در آن دوره، می‌تواند ناشی از تفاوت تجربهٔ صدابردارهای شرکت خارجی در کار با سازهای غربی و غیرغربی باشد. این اثر هم، مثل اغلب قطعاتی که از دستهٔ موزیک نظام ضبط شده، علی‌رغم اینکه همهٔ سازها غربی هستند، حاوی موسیقی ایرانی است. دومین اثر «تصنیف دشتی» با سورنای حسن‌خان و حسین‌خان شمیرانی بود (۱۲۸۴). این اثر از معدود ضبط‌هایی است که در دورهٔ قاجار از موسیقی مردمی صورت گرفته است.
تغییر نوانس در نوازندگی آقاحسینقلی
شنیدن قطعه‌ای در ماهور از نوازندگی تار آقاحسینقلی (۱۲۸۶ پاریس) و نیز زابل و حصار (۱۲۹۱ تهران)، موضوع کیفیت و دقت شنود موسیقی را پیش کشید. محمدرضا شرایلی اشاره کرد که شنود سطحی و کم‌دقت از یک طرف و نیز شنیدنِ آثاری که به‌اصطلاح «پالایش» شده‌اند باعث شده تا، از برخی جهات، درک نادقیقی از شیوهٔ نوازندگی هنرمندان دورهٔ قاجار شکل بگیرد. یکی از این موضوعات تغییر نوانس در نوازندگی است که در این ضبط از آقاحسینقلی نمونه‌های روشنی از آن به روشنی مشهود بود. فرشاد توکلی نیز موضوع نقش و مفهوم ریزهای پیوسته را در نوازندگی دورهٔ قاجار مطرح کرد و تذکر داد که، از همان اولین نمونه‌های نت‌نویسی موسیقی دستگاهی دورهٔ قاجار، این ریزهای پیوسته ثبت نشده است. با توجه به این نکته سوالی که مطرح می‌شود این است که کارکرد این ریزها و معنای آنها برای نوازنده و شنونده چه بوده است؟ فرشاد توکلی معتقد بود که، امروز، مفهوم سکوت در اجرای موسیقی در ذهن موسیقی‌دان و شنونده تغییر کرده است و به‌نظر می‌رسد که آن ریزهای پیوسته در عمدهٔ موارد زمینه‌ای را به وجود می‌آورند قابل مقایسه با رنگِ زمینهٔ قالی‌های ایرانی که باعث می‌شود قالی‌ها را به اصطلاحاتی چون «زمینه لاکی»، «زمینه کِرِم» و مانندشان موسوم می‌کنند. به عقیدهٔ او، این زمینه عملاً مثل سکوتی عمل می‌کند که بقیهٔ جملات و عبارات قرار است بر بسترش شکل بگیرد.
سرعت در نوازندگی و اجرای موسیقی
با شنیدن نمونه‌هایی از آواز اقبال (۱۲۹۳) موضوع سرعت در نوازندگی و اجرای موسیقی مجدداً مطرح شد. محمدرضا شرایلی شرح داد که، با بررسی دقیق گسترهٔ صوتی اجراهای ضبط شده و نیز توجه به فناوری در دوره‌های اولیهٔ آن، به‌نظر نمی‌رسد که سرعت و فشردگی‌ای که امروز به گوش ما می‌رسد ناشی از نوعی اختلال در فرآیند پخش و تبدیل باشد. در آوازهای خوانندگان مختلف، از جمله اقبال و طاهرزاده با گسترهٔ وسیعی از صدای خواننده روبه‌روایم که، برای مثال، در قسمت بم، کاملاً با بم رایج صدای مردانه مطابقت دارد. بر اساس همین نمونه‌ها می‌توان دریافت که اجرای قسمت‌های اوجِ آواز نیز غیرطبیعی و غیرواقعی نبوده و به دلیل تغییر سرعت پخش ایجاد نشده است. ضمن اینکه، اختلاف پخش صفحهٔ ۷۸ دور در دقیقه با سرعت، مثلاً، ۸۰ دور در دقیقه بسامد را بیش از یکی دو کُما زیرتر نمی‌کند.
با توافق حاضران جلسه، قرار شد، در جلسهٔ آینده به ضبط‌های دورهٔ پهلوی اول پرداخته شود که از سال ۱۳۰۵ به بعد صورت گرفته است. به گفتهٔ شرایلی، در فاصلهٔ سال‌های ۱۲۹۳ تا ۱۳۰۵، که سال‌های بسیار مهمی برای موسیقی ایرانی است، هیچ ضبط «رسمی» بر صفحات گرامافون صورت نگرفته است.
نمونه‌های پخش شده در نشست
- تصنیف مخصوص با رنگ، دستهٔ اعتضادیهٔ مدرسهٔ موزیک دارالفنون (۱۲۸۴)
- تصنیف دشتی، سورنای حسن و حسین شمیرانی (۱۲۸۴)
- ماهور، تار میرزا حسینقلی (۱۲۸۶ پاریس)
- حسینی شور، آواز سیدحسین طاهرزاده، تار میرزا اسدالله‌خان اتابکی (۱۲۸۸)
- تصنیف افشاری، آواز حاجی محمدخان، تار علی‌اکبر شهنازی در چهارده‌سالگی (۱۲۹۱)
- سه‌گاه قفقاز، آواز سیدحسین طاهرزاده، فلوت اکبرخان (۱۲۸۸)
- سه‌گاه (درآمد، زابل و حصار)، تار میرزا حسینقلی (۱۲۹۱)
- آواز افشاری، آوازجناب دماوندی، تار علی‌اکبر شهنازی در چهارده‌سالگی (۱۲۹۱)
- بیداد، آواز جناب دماوندی، کمانچه حسین‌خان اسماعیل‌زاده (۱۲۹۱)
- چهارگاه، تار میرزا حسینقلی همراه با صدای خودش (۱۲۸۶)
- آواز بیداد، آواز اقبال آذر، تار درویش‌خان (۱۲۹۳)
