انگشت‌شمارند موسیقی‌دان‌هایی که در کیفیت اجرا، تالیف، آهنگسازی و هم‌زمان آموزش و تربیت نسل قابل مطرح شدن باشند. نام صبا به عنوان یک موسیقی‌دان و نوازنده در کنار استمرار مکتب، تفکر و تداوم روشش با تربیت نوازندگان و موسیقی‌دان‌های متفاوت و خلّاقی از کلاس درسش همراه است که هرکدام ضمن درک مفهوم صحیح اصالت و سٌنّت صاحب ذوقی شخصی بودند. پویایی سنت مشخصه‌ی پیچیده‌ای است که جز با انتقال صحیح مجموعه‌ای از توانمندی‌ها و دیدگاه‌های درست دست‌یابی به آن سخت یا غیرممکن می‌شود.
این متن کوتاه با تمرکز بر ساز سنتور نوشته شده است. سازی که امروزه هنرجویان زیادی را در سنین مختلف جذب کرده است و کارگانی مُدّون دارد.
این روزها دیدن هنرجویان کودک و نوجوان در کلاس‌های موسیقی امری عادی تلقی می‌شود و شاید موضوع فراگیری موسیقی از سنین پایین امری پذیرفته شده و حتی مطبوع برای جامعه‌ی امروز باشد اما یادداشت‌ها و مصاحبه‌ها گویای آن هستند که فراگیری موسیقی در سال‌های نه‌چندان دور و در سیستم شفاهی موضوعی خاص و اکثرا محدود به فرزندان نوازندگان یا خوانندگان بوده که ناخودآگاه در محیطی مملو از موسیقی رشد می‌کردند یا در سنت انتقال شغل پدر به پسر ضرورت آموزششان حس می‌شده است.
یکی از دلایل گسترش ساز سنتور و مُهّیا شدن شرایط آموزش آن به سنین پایین‌تر را می‌توان انتشار کتاب‌های آموزشی مُدّون و طبقه‌بندی شده‌ی آن دید؛ گستره‌ای از منابع آموزشی طبقه‌بندی شده در سطوح مختلف از مبتدی تا عالی.
کتاب «دستور سنتور» فرامرز پایور به عنوان پرفروش‌ترین کتاب آموزش سنتور روشی شناخته شده برای هنرجویان و هنرآموزان سنتور را تداعی می‌کند که نه‌تنها روش فرامرز پایور که در واقع متُدی مبتنی بر اصول تدریس ابوالحسن صبا با ذوق و دانسته‌های متنوع فرامرز پایور است.
تدریس صبا چگونه بوده است؟
طبق صحبت‌های فرامرز پایور اولین کتاب برای آموزش سنتور به شکل مُدوّن تالیف ابولحسن صبا بوده است که آموخته‌هایش از «میرزاعبدالله» و «علی اکبرخان شاهی» را با ذوقی که خود در موسیقی به واسطه‌ی کلاس درس اساتید مختلف، روحیه‌ی جستجوگر و تسلط بر نوازندگی چند ساز داشت بر روی کاغذ آورده بود.
صبا تالیفات آموزشی‌اش را با ردیف آغاز کرده و آن‌ها را با ضربی‌هایی متناسب همراه می‌کرده است اما ترسیم شکل تدریسش برای هنرجویان مبتدی از زبان شاگردانش نشان می‌دهد صبا برای تدوین یک مجموعه‌ی مُدّون در آغاز، نیاز به مرحلهای مقدماتی‌تر را حس کرده بود، مرحلهای که تلاش برای ساده‌سازی مفاهیم پیچیده‌ی موسیقی را با خلاقیت و مجموعه‌ای از گستره‌ی دانش موسیقی‌اش همراه می‌کرد.
سه عامل مهم در سبک آموزشی صبا؛ نقل قول از فرامرز پایور
«در مورد صبا باید بگویم که تدریس ایشان سه عامل داشت: یکی اینکه با نُت، موسیقی درس می‌دادند یعنی اینکه موسیقی علمی را به شاگردان می‌آموخت. دوم اینکه تکنیک صحیح سنتور را می‌آموخت که آن را هم یک مقداری از استاد خودش، علی‌اکبر شاهی و همکاری با استاد حبیب سماعی یاد گرفته بود که واقعا تکنیک صحیحی بود و سوم اینکه ردیف موسیقی را یاد می‌دادند.
سر کلاس برای هنرجو نُت می‌نوشتند و همه‌ی اینها را هم از حفظ می‌نوشتند که خیلی خلاصه و کوچک بود و به همین دلیل هم شاگردها خیلی خوب یاد می‌گرفتند.»
مضراب، ریتم، نُت؛ نقل قول از منوچهر صادقی
«اولین مرحله مضراب بود. روی میز و جعبه و اینها با مضراب می‌زدیم. من دو ماه یا شاید دو ماه‌و‌نیم ریتم‌هایی را با مضراب روی میز یا جعبه‌ی ساز می زدم و هم‌زمان نت‌ها را هم یاد می‌گرفتم و استاد صبا تمام اینها را برایمان می نوشتند. بعد که نُت‌ها را یاد گرفتم با سنتور شروع به کار کردیم. ریتم‌ها و مطالب ساده می‌نوشتند مثلا یک پایه چهارمضراب ساده. از اول با کتاب شروع نمی‌کرد یعنی باید مطمئن می‌شدند که دستت خوب جا افتاده و نُت‌ها را به خوبی بلدی.
تمام درس را برای ما دست‌نویس توی دفتر نُت می‌نوشتند مثلا یک پایه چهارمضراب را می‌نوشتند برای یک هفته و می‌گفتند برو تمرین کن و بعد که مسلط می‌شدم چند خط کوتاه می‌نوشتند، یعنی نُت اصلی ( درس کامل ) را نمی‌داد خُرده‌خُرده جلو می‌رفتیم….مراقب بودند از همان ابتدا با تمام اصول نوازندگی اجرا کنی و به نوع تمرین و اجرا خیلی دقت می‌کردند.»
محصول خانه‌ی پایور: دفتر نت موسیقی صبا با الگو گرفتن از دفترهای دست‌ساز ابوالحسن صبا ساخته شده است.
کشف متد آموزش موسیقی ایرانی
تدوین و تالیف آنچه «ردیف صبا» خوانده می‌شود برآمده از تلاش و نگاه آموزشی صبا به کشف یک مِتُد برای آموزش و انتقال صحیح موسیقی ایرانی است، ردیفی که به قلمِ خودِ راوی نُت‌نویسی شده است. این ردیف نه‌تنها راوی و مکتوبِ سنت اساتیدِ صبا که هم‌زمان نشانی از روحیه‌ی خلّاق و نظم ذهنی صبا برای تدوینی سهل و ممتنع از گوشه‌ها و نیز انتقال پتانسیل و ویژگی ردیف برای بسط، خلق و پذیرش موسیقی‌های هم‌ریشه در نهاد خود است؛ آنچه امروزه انکار یا پنهان می‌شود.
این نگاه صبای استاد در تالیف دوره‌های ردیفش برای آموزش شاگردان گوشه‌ی دیگری هم داشت، آنچه یکی از شروط بقا و رشد موسیقی است؛ صبا شاید بی‌آنکه آگاه باشد میراث بزرگ‌تری را نیز به شاگردانش، مخصوصا فرامرز پایور، انتقال داد؛ تفکرِ صحیح « تدوین متُد»، تالیفاتی با طبقه‌بندی مشخص، برای مخاطب مشخص و مبتنی بر داده‌ها و یافته‌های یک موسیقی تاریخی با هدف سُنّت پویا.
نقل قول از فرامرز پایور
«موسیقی عملی ما مدیون استاد صباست اگر ایشان نبودند هیچی واقعا در دسترس نداشتیم همه همین‌طور اصطلاحا دیمی و عشقی درس می‌دادند. باید سر کلاس می‌بودید و می‌دیدید تمام مطالب را برای ویُلُن، تار، سه‌تار و سنتور می‌نوشتند و خب اینها پایه و اساس کار قرار گرفت.
این سه را نام بردم به لحاظ اینکه دیگران اولاً سینه به سینه درس می‌دادند و اصولاً ردیف درس نمی‌دادند هر چیزی بلد بودند همان را درس می‌دادند و یا تکنیک صحیح ساز را نمی‌دانستند.»
جمع‌بندیِ صحبت‌های شاگردانِ مستقیم صبا از شیوه‌ی آموزش‌اش نشان می دهد صبا دقت معروفش بر اصالت و صحّت مضراب‌های راست و چپ و کیفیت صدای مضراب را قبل از درگیری هنرجو با ساز به عنوان یک اصل در ساز مضرابی در ذهن هنرجو تثبیت می‌کرده است.
در این شیوه هنرجو بدون نگرانی از اشتباه در انتخاب نغماتِ درست، فیزیک و عملکرد مضراب را لمس کرده و سپس ریتم به‌عنوان پیچیدگی دوم به این تمرینات اضافه می‌شده است. این ترتیب و ساده‌سازیِ پیچیدگی‌های اجرای موسیقی، در نهایت، هم فرصت تصحیح جزئیات را به مدرس می‌دهد و هم فرصت و لذت آموختن و شوق رسیدن به ساز را برای هنرجو دارد، کشف جهان صداها و ساختن واژه‌ها و جملات با ابزاری که تسلطش را پیش‌تر آموخته است.
دلیل نگارش «دستور سنتور»، نقل قول از فرامرز پایور
«خب کتاب اولی که من نوشتم همین «دستور سنتور» است که آنجا ذکر کرده‌ام در موقع تدریس احساس کردم که شاگردها نمی‌توانند (با ردیف) مرحوم صبا شروع کنند گو اینکه خودمان با آن‌ها شروع کردیم و خب از آن چهارمضراب‌های ساده‌ای که داشت شروع می‌کردیم که ۲ سال درس می‌دادند و گاهی هم یک قطعاتی از پیش‌درآمد و رنگ‌ها را به شکل ساده به ما درس می‌دادند و نُتش را می‌نوشتند…»
این بخش از صحبت‌های پایور بخش دیگری از آموزش عملی صبا را نشان می‌دهد که خود صبا فرصت تدوینش را نیافت. یافتن نقاط ضعف و قوت هنرجوی مبتدی و نوشتن قطعات ساده که راه‌گشای استمرار آموزشش باشد.
ادامه‌ی راه صبا، به همت پایور
این سنگ‌بنای درست آموزش نگاهی بود که پایور جوان به درستی آن را درک کرد و با جدیت و دقت، بنای آموزش سنتور را بر آن بنا نهاد.
نقل قول از فرامرز پایور
«احساس کردم واقعا شاگرد نیاز دارد که یک قوّتی پیدا کند صرفاً به این علت که وقتی که به آوازها و ردیف موسیقی می‌رسد پیش از آن‌که گرفتار نواختن و یاد گرفتن مضراب‌ها باشد واقعا احساس کند که چه چیزی دارد می‌زند؟ و آن مطلب را درک کند به همین علت فکر کردم که یک کتاب دیگر بنویسم که شاگرد دست و بالش به اصطلاح راه بیفتد و بتواند که آن مطالب را به راحتی بزند.»
این کتاب مقدماتی با تکیه بر تجربه و محک خوردن مطالب آن در کلاس‌های عملی و اندوخته‌ی ذهنی مؤلف از موسیقی ایرانی سال‌های متمادی است که جزء لاینفک آموزش سنتور در ایران بوده است، کتابی که بخشی از کلاس‌ها و آموزش عملی صبا را مکتوب و تدوین کرد که خود صبا فرصت نوشتنش را نیافت.
