گزارش نشست دوازدهم – پنجشنبه ۲۶ بهمن ۱۴۰۲، تهران، خانه‌ی پایور
جلسهٔ دوازدهم، که آخرین نشست سال ۱۴۰۲ بود، به مرور و شنیدن ضبط‌های علی‌اکبرخان شهنازی اختصاص داشت. به جز ضبط‌های سال ۱۲۹۱ که در آنها علی‌اکبرخان در چهارده سالگی هنرنمایی کرده، از وی در سه دورهٔ دیگر ضبط صفحات گرامافن در ایران نیز آثاری به جا مانده است:سال‌های ۱۳۰۶، ۱۳۰۷ و ۱۳۰۸.
شیوه نوازندگی علی‌اکبرخان شهنازی
حاج علی‌اکبرخان، پس از فوت پدرش میرزا حسینقلی، در مقام معلمْ کلاس تدریس پدر را دائر نگاه داشت. بنا بر آنچه از صفحات گرامافن که نزدیک به یک دهه پس از مرگ میرزا حسینقلی ضبط شده‌اند درمی‌یابیم، او خیلی زود به بیانی شخصی و شیوه‌ای بدیع در پرداخت جملات، فنون اجرایی و طراحی هنری دست یافته بوده است. در این سال‌ها که موج تحولات اجتماعی و روح تجددطلبی ارکان گوناگون جامعه از جمله حیات موسیقایی آن را در بر گرفته بود، شهنازی نیز، با تهیهٔ یک برنامهٔ آموزشی، همچون هنرمندان دیگری نظیر علینقی وزیری و مرتضی نی‌داوود به تأسیس مدرسهٔ موسیقی اقدام کرد. این میل به همراهی با جنبه‌های نوینِ جامعهٔ ایرانی در آثار و شیوهٔ نوازندگی او نیز بازتاب یافته است. آثار و شیوهٔ نوازندگی او ترکیبی است از آموخته‌های پدر و ذوق شخصی‌اش در مواجهه با این جنبه‌های حیات نوین جامعهٔ ایران در آغاز قرن چهاردهم خورشیدی. انواع پیش‌درآمدها، رنگ‌ها، چهارمضراب‌ها، تصنیف‌ها و نیز قطعه‌هایی سازی که با عنوان «ترکیبات» ضبط شده‌اند و در گونه‌های پیشین نمی‌گنجند و در آنها از فواصل کروماتیک یا فنونی تازه استفاده شده را می‌توان از جملهٔ همراهی‌های شهنازی با زمانه‌اش دانست. شاید ذکر این نکته خالی از فایده نباشد که آهنگ تصنیف «دل من از عشق تو خون شد» در شور از علی‌اکبر شهنازی است که اغلب به نام ترانه‌سرای آن محمدعلی امیرجاهد معروف شده است، همچنان‌که تصنیف «تا من آن نرگس مست تو دیدم» نیز، که شعر آن از امیرجاهد است، از یک رنگ قدیمی گرفته شده است.
شهنازی در ۱۳۰۶ حدود ۵۴ تِرک ضبط کرده است. در این آثار سه خواننده او را همراهی کرده‌اند: حسینعلی نکیسا، که آوازها را خوانده است، عنایت‌الله شیبانی، داماد میرزا عبدالله و پدر جمشید شیبانی، خوانندهٔ تصنیف‌ها و نیز در چند تِرَک و باز هم در مقام خوانندهٔ تصنیف مجید وفادارِ نوجوان. وجود ساخته‌هایی از شهنازی که چند دهه بعد با عنوان «ردیف دورهٔ عالی» دوباره ضبط شدند در این صفحات نشان می‌دهد که تدوین ردیف دورهٔ عالی از مدتها پیش در جریان بوده و دست کم ساختن این قطعات به پیش از ۱۳۰۶ برمی‌گردد.
در ۱۳۰۷ تنها ۱۸ ترک از شهنازی ضبط می‌شود که در میان آنها یک قطعه به صورت هم‌نوازی گروهی و چند اثر هم با خوانندگی ایران‌خانم صادقی ضبط شده است. از ایران‌خانم صادقی نیز به جز این قطعه ضبط دیگری سراغ نداریم. همچنین، در ۱۳۰۸ نیز، ۲۴ اثر از شهنازی، از جمله با همراهی آواز اقبال، ضبط شده که آخرین ضبط‌های گرامافونِ او هستند. شهنازی، در همین سال‌ها، در کنسرت‌ها با روح‌انگیز نیز همکاری کرده است.
با آغاز فعالیت رادیو در ایران (۱۳۱۹) شهنازی نیز به همکاری دعوت می‌شود، اما این همکاری چندان دوام نمی‌یابد. دیگر ضبط‌های شهنازی همگی به بعد از دههٔ ۳۰ و برخی اجراهای محافل خصوصی تعلق دارند.
نمونه‌های پخش شده در نشست
- تکنوازی دشتی، تار علی‌اکبر شهنازی (۱۳۰۶)
- تکنوازی ابوعطا، تار علی‌اکبر شهنازی (۱۳۰۶)
- تصنیف ماهور «صد زخم زبان»، آهنگ و تار علی‌اکبر شهنازی، خواننده عنایت‌الله شیبانی، ویلن ابراهیم منصوری، شعر احتمالاً از بهار (۱۳۰۶)
- آواز بیات اصفهان، تار علی‌اکبر شهنازی، آواز حسینعلی نکیسا (۱۳۰۶)
- مارش افتتاح مدرسهٔ شهنازی (۱۳۰۶)
- قطعه‌ای از «ترکیبات» شهنازی (۱۳۰۶)
- ابوعطا و حجاز، تار علی‌اکبر شهنازی، آواز ایران‌خانم صادقی، ویلن حسین استوار (۱۳۰۷)
- مویه و مخالف سه‌گاه، تار علی‌اکبر شهنازی، آواز اقبال (۱۳۰۸)
- آواز بیات اصفهان، تار علی‌اکبر شهنازی، تنبک حسین تهرانی (میانهٔ دههٔ ۱۳۴۰)
- دستگاه شور (پیش‌درآمد شور، چهارمضراب و رنگ)، تار علی‌اکبر شهنازی، سنتور فرامرز پایور، تنبک حسین تهرانی (اواخر دههٔ ۱۳۴۰)
-
قسمت‌های مرتبط در پادکست رادیو ردیف
